Li nataaqemank rix ut li k’anjel teneb’anb’il
K’anjel tentook tb’eeresi li INDECA
Eb’ li k’anjel yook xb’eeresinkil li INDECA chi ruheb’ li kutank a’in a’aneb’:
- Xk’ulb’al sa’ eb’ li k’uuleb’aal eb’ li tzakahemq naxloq’ sa li teepal li PMA.
- Xk’uulankil ut xch’olaninkil rilb’al naq chaab’ilaq xwanjik eb’ li tzakahemq a’yaal jo’ xna’leb’il li k’uulank nake’xb’eeresi sa’ eb’ li ab’l tenamit.
- Xb’eeresinkil li xjek’b’al eb’ li tzakahemq reheb’ li molam nake’xik chi jek’ok sa’ eb’ li teep nake’xk’ul li tenq’al a’in.
- Rilb’al naq chaab’ilaq xwanjikeb’ li na’ajej na’uxk roksinkil cho’q re li k’uuleb’aal.
Li INDECA chi ruheb’ li kutank a’in, wank 7 li na’ajej yook roksinkil cho’q re xk’uulankil li tzakahemq nak’ulamank chi maatan rik’in li PMA, eb’ li na’ajej a’in nake’kanaak aran Fraijanes, Quetzaltenango, Chimaltenango, Retalhuleu, Los Amates, Tactic, Ipala. Xk’ihalil li k’a’ re ru naxkuy eb’ li k’uuleb’aal a’in a’an 14,895 toneladas métricas (Tm) nayeemank re, a’in re xk’uulankil li tzakahemq naxk’e li PMA ut cho’q reheb’ li k’anjel na’uxmank re xch’olaninkil li tzakahemq b’eeresinb’il xb’aan li molam nak’anjelak chi rix awimq, k’iiresink wakax ut tzakahemq –MAGA-.
Li INDECA, teneb’anb’il sa’ xb’een xk’uulankil ut xkolb’al rix eb’ li tzakahemq nak’ulmank chi maatan, jo’ li ixim (q’an ut saq) kenq’ (q’eq ut kaq), aros, poqil xya’al tu’ wakax, q’olb’ re k’uub’ank tzakahemq (aceite vegetal) ut k’aj re ixim ut soya (CSB) ut junch’ol chik k’aj cho’q re li k’uub’ank uk’a’ej.
Xtz’aqonik li INDECA rik’in xch’olaninkil rilb’al li tzakahemq sa’ li tenamital.
Li INDECA natenq’ank rik’in xb’eeresinkil eb’ li xtusulal na’leb’ re k’anjelaak xb’aan li Awa’b’ejilal –PGG-2020-2024, a’in xkuutal xtawb’al li Wakliik sa’ li komonil wank, tenq’ank re naq twanq xtawb’al li k’a’ ru aajel ru chi rix xtawb’al chi tz’aqal re ru li tzakahemq ut twanq naab’al xkawub’, ut a’in tz’aqal li twanq xjayalinkil: “Chi ru li hab’ 2023 twanq xkotzb’al xnumtajik xyajeninkil li xmajelil li tzakahemq sa’ 7 chi na’ajej twanq xtiikankil chaq rix”. Jo’kan aj wi’, li INDECA taa’okenq re naq twanq xk’anjelankil Xtaaqenkil rix li Wakliik ab’an chi maak’a’aq xrahob’tesinkil li te’chalq moqon No. 2 –ODS2-. Xraqb’al li we’ej, xtawb’al li xwanjik sa’ yaal li tzakahemq ut xchaab’ilob’resinkil xkawub’ li junxaqalil, jo’kan aj wi’ xwaklesinkil xk’anjelankil li awimq ab’an chi maak’a’aq xrahob’tesinkil li te’chalq moqon. Jo’kan aj wi’ li k’anjel naxb’eeresi li kuutunb’il chi ru chaq’rab’, li INDECA na’okenk chi tenq’ank rik’in xb’aanunkil li Xjunajinkileb’ xk’anjel chi xjunileb’ li molam re chi xjunil li tenamital re xchaab’ilob’resinkil xwanjik li tzakahemq, li tz’aqal twanq xtiikankil a’an li k’anjel No. 2: Xwanjik ut xb’ehil xtawb’al li tzakahemq wankeb’ xkawub’.
Li tenq’ naxk’e li INDECA cho’q re xtawb’al li k’a’ ru na’ajmank, a’an xk’uulankil ut xkolb’al rix, jo’kan aj wi’ rilb’al naq twanq xk’anjelankil ut xjolominkil eb’ li tzakahemq nawank xloq’b’al malaj li nake’xk’e chi maatan eb’ li molam jo’ li Roq Ruq’il Awa’b’ejilal nak’anjelak chi rix awimq, k’iiresink wakax ut Tzakahemq –MAGA-, Roq Ruq’il Awa’b’ejilal nak’anjelak chi rix kawilal ut Komonil Wank –MSPAS-, li molam nak’anjelak chi rix tzakahemq sa’ chi xjunil li ruuchich’och’ –PMA- ut toja’ chik kixtikib’ xk’anjel li Roq Ruq’il Awa’b’ejilal nak’anjelak chi rix li wakliik rik’ineb’ li Komonil Wank –MIDES- a’ineb’ li molam nake’jek’ok re li tenq’ rik’ineb’ li poyanam nake’xk’ul xtenq’.
Li k’anjel naxb’eeresi li INDECA sa’ li na’leb’ a’in a’an xch’olaninkil rilb’al eb’ li tzakahemq rik’ineb’ li molam xe’yeemank chaq rub’elaj, a’aneb’ a’in:
- Xk’uulankil, xkolb’al rix, xch’olaninkil jo’ aj wi’ li xjolominkil rilb’al eb’ li tzakahemq k’eeb’il chi maatan xb’aan li PMA.
Xk’ihalil li tzakahemq nawank xk’uulankil rajlal hab’, najalaak, a’yaal xk’ihalil li naxk’e chi maatan li PMA cho’q re li tenamital. Chi ruheb’ li 5 hab’ ak xnume’, xk’ihalil li tzakahemq xwank xk’ulb’al a’an 3,073 toneladas métricas nayeemank re.
- Xk’ulub’ankil sa’ li tenamital xk’uulankil, xkolb’al rix ut tenq’ank cho’q re xk’anjelankil ut xjolominkil rilb’al eb’ li na’ajej naroksi li INDECA re k’uuleb’aal cho’q reheb’ li tzakahemq naxk’e li MIDES.
Chi ru li hab’ a’in xwank xk’ulb’al sa’ li tenamital ut xwank xk’uulankil 1,000 toneladas métricas li aros, k’eeb’il chi maatan xb’aan li tenamit China Taiwán cho’q re li Awa’b’ejilal re Watemaal li kixb’eeresi li MIDES.
- Xk’uulankil, xkolb’al rix, xch’olaninkil jo’ aj wi’ xjolominkil rilb’al eb’ li tzakahemq li nake’xb’eeresi rajlal li molam MAGA (Tzakahemq nak’anjelamank re naq twanq xjek’b’al cho’q re li tzekaak)
Li xk’ihalil twanq xk’ulb’al sa’ eb’ li k’uuleb’aal, rajlal najalaak, a’in a’yaal xk’ihalil li twanq xloq’b’al xb’aan li MAGA, chi ru xb’eeresinkil eb’ li tojl sa’ li hab’ a’in, xwank xb’aanunkil jun li sumk’uub’ rik’in li PMA cho’q re naq twanq xloq’b’al 206,500 chi eechal, a’in juntaq’eet rik’in 145,045 kintal chi tzakahemq.
Li INDECA naxk’e li xtenq’al chi rix xk’anjelankil eb’ li tzakahemq li naxjek’ li xkab’ xjolomil Roq Ruq’il Awa’b’ejilal nak’anjelak chi rix li tzakahemq ut kawub’ –VISAN- re li MAGA, a’in re naq twanq xb’aanunkil eb’ li teneb’anb’il na’leb’ a’in:
Xna’leb’il xk’anjelankil xtenq’ankileb’ li k’aleb’aal nake’tawe’ xb’aan rahilal sa’ xk’ab’a’ rokik chaq li roqechal kaxlan xaml re Chixoy.
Xna’leb’il li kolok ib’ xaqab’anb’il xb’aan li molam naxkol chi ru chaq’rab’ xk’ulub’ eb’ li poyanam –CIDH- sa’ eb’ li k’aleb’aal re Petén ut Polochic: Panzós, Alta Verapaz ut El Estor, Izabal.
Na’ajej nawank wi’ k’anjelak re xtenq’ankileb’ li maak’a’eb’ xkawub’ sa’ xk’ab’a’ xmajelil li tzakahemq (51 na’ajej wankeb’ sa’ chi xjunil li tenamital).
- Xk’uulankil, xkolb’al rix, xch’olaninkil jo’ aj wi’ xk’anjelankil li xb’eeresinkil sa’ li molam natenq’ank rik’in xk’eeb’al li tzakahemq ut li kolok ib’ chi ru li COVID-19.
Sa’ xk’ab’a’ li yajel yook chi nume’k COVID-19, ut rik’in li naxye xchaq’rab’il Awa’b’ejilal 12-2020, nawank xjultikankil re li molam MAGA ut li MIDES naq te’xb’eeresi eb’ li k’anjel re xk’eeb’al li tenq’ rik’in li tzakahemq ut re aj wi’ naq twanq li kolok ib’ chi ru li COVID-19, li INDECA naxk’e xtenq’aleb’ xkab’ichal li molam, chi kama’in:
- 4.1 MAGA-PMA
A’yaal li sumk’uub’ kiwank xxaqab’ankil rik’in li MAGA ut li PMA, tentook naq twanq rilb’aleb’ 506,840 chi junkab’al, jo’kan naq xwank xtuqub’ankil naq li INDECA, ttz’il rix chank ru wankeb’ li na’ajej re li k’uulank, re naq tk’uula, txok ut tjek’ sa’ eb’ li xk’uuleb’aal 865,795 kintal chi tzakahemq, a’in naraj naxye 39,272 toneladas métricas.
- 4.2 MIDES/PMA
A’yaal li sumk’uub’ kiwank xxaqab’ankil rik’in li MIDES ut li PMA, tentook naq twanq rilb’aleb’ 493,160 chi junkab’al, jo’kan naq xwank xtuqub’ankil naq li INDECA, ttz’il rix chank ru wankeb’ li na’ajej re li k’uulank, re naq tk’uula, txok ut tjek’ sa’ eb’ li xk’uuleb’aal 732,183 kintal chi tzakahemq, a’in naraj naxye 33,211 toneladas métricas.
Rik’in li k’anjel a’in xk’a’uxlamank naq li INDECA tb’eeresi sa’ li xk’uuleb’aal ut junqaq chik li naruuk roksinkil, naq tk’ulmanq 1 millón 597,978 kintal chi tzakahemq, a’in naraj naxye 72 mil 483 toneladas métricas.